چکیده

زیارت ناحیه معروف، از جانب امام عصر(عج) به ما رسیده آن، غیر از زیارت الشهداء یوم عاشور است که راوی آن، سید بن طاووس در کتاب اقبال می باشد. دو اشکال بر آن وارده شده که عبارتند از: 1. تاریخ این زیارت سه سال قبل از تولد امام زمان(عج) است 2. وجود افراد مجهول در سند آن که البته به هر دو اشکال پاسخ داده شده است.

اما زیارت ناحیه معروف که ابن المشهدی آن را در کتاب مزار آورده است، از سه جهت مورد بررسی است:

1. آشنایی با مؤلف و میزان اعتبار و وثاقت او که مرحوم ابن طاووس، شهید اول، حر عاملی، محدث نوری، سید محسن عاملی، مرحوم مدرس، شیخ عباس قمی، آقا بزرگ طهرانی و استادمان آیت الله العظمی وحید خراسانی او را معتبر می دانند.

2. آشنایی با کتاب که آن نیز مورد اعتماد شیعه است؛ همان گونه که مرحوم مجلسی در تحفة الزائر، بحارالانوار و نیز مرحوم نوری و سید محسن امین به آن اعتماد داشتند.

دربارة میزان اعتبار زیارت ناحیه طبق گفته مرحوم مجلسی و سید مرتضی، حضرت، در اولین زیارت از امام حسین(ع)، این زیارت را قرائت کرده است؛ ولی شبهاتی نیز در آن مطرح است؛ از جمله:

1. اگر اعتبار داشت، چرا مرحوم قمی در مفاتیح الجنان آن را نیاورده است؟

2. وجود بعضی از عبارات که مناسب شأن نیست؛ همانند ناشرات الشعور.

3. اشکال مرحوم آیت الله العظمی خوئی به مؤلف و کتاب.

پاسخ اشکال اول، این که قسمتی از آن را در نفس المهموم آورده است و پاسخ اشکال دوم، این که منظور این است که در زیر حجاب و چادر، گیسوان پریشان بوده، نه این که مکشوف باشد. اشکال آقای خوئی نیز مبنایی است.

در خاتمه به منابع نقل این زیارت از شیخ مفید و سید مرتضی و ابن طاووس و مجلسی و فیض کاشانی و ابراهیم بن محسن فیض اشاره کرده ایم و بالاخره این زیارت، از جهات سند و متن مورد تقویت و معتبر است.

کلید واژه ها: ادعیه و زیارات، زیارت ناحیه مقدسه، نقد و ارزیابی، سند و دلالت زیارت.

کاوشی در سند

روش بحث

در بحث حدیث شناسی روش ما بررسی موضوعی احادیث مهدویت است نه تجزیه ای. در روش تجزیه ای؛ یعنی متون احادیث شیعه یا سنی به ترتیب ـ و حدیث حدیث ـ بررسی می شود؛ البته آشنایی با متون احادیث، فقه الحدیث و مدارک حدیث ضروری است؛ ولی از آن جا که حجم و تعداد احادیث زیاد است1؛ لذا روش تجزیه ای و رسیدگی به یک یک این متون، وقت فراوانی می طلبد.

از این رو بحث ما موضوعی است. مقصود ما از بحث موضوعی این است که موضوعی را مثل حکومت های بعد از حضرت مهدی(عج) یا داستان حضرت نرجس خاتون مادر امام زمان(عج) یا قیام های دوران غیبت یا جزیره خضراء در روایات و متون و... مورد بحث و بررسی قرار می دهیم. شیوه بحث به این صورت خواهد بود: گام اوّل، متن را در حد امکان، از قدیم ترین منبع نقل می کنیم. گام دوم، منابع و مصادر نقل آن روایت از گذشته تا کنون است؛ زیرا کثرت نقل یا عدم آن، دلیل یا مؤیدی بر اعتنا یا عدم اعتنا است. گام سوم، بررسی سندی است؛ یعنی این حدیث از چند طریق رسیده و در آخر به چند نفر می رسد و میزان اعتبار راویان تا چه حدی است؟ گام چهارم این که اگر در این رابطه، از بزرگان مطالبی در رد یا قبول متن یا مضمون آمده مطرح و در آخر، نتیجه گیری و جمع بندی می شود.

مقدمه

موضوع بحث ما بررسی سندی زیارت ناحیه است که به طور مختصر به آن می پردازیم؛ اما قبل از ورود به بحث، لازم است بدانیم ما دو زیارت با عنوان ناحیه داریم: 1. زیارة الشهداء یوم عاشورا 2. زیارة الناحیه (مشهور).

مرحوم ابن طاووس در دو کتابش الاقبال و مصباح الزائر این زیارات را نقل کرده است. وی زیارت اول را این گونه روایت می کند2:

روینا باسنادنا الی جدی ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی( قال حدثنا الشیخ ابو عبد الله محمد بن احمد بن عیاش قال حدثنی الشیخ الصالح ابومنصور بن عبد المنعم بن النعمان البغدادی قال: خرج من الناحیة سنة اثنین و خمسین و مأتین علی ید الشیخ محمد بن غالب الاصفهانی حین وفات ابی و کنت حدیث السن و کتبت استأذن فی زیارة مولای ابی عبدالله(ع) و زیارة الشهداء ـ رضوان الله علیهم ـ . فخرج الی منه:

بسم الله الرحمن الرحیم. اذا اردت زیارة الشهدا ـ رضوان الله علیهم ـ فقف عند رجلی الحسین(ع) و هو قبر علی بن الحسین ـ صلوات الله علیهما ـ فا ستقبل القبلة بوجهک فان هناک حومة الشهدا.3 و أوم و أشر الی علی بن الحسین و قل: السلام علیک یا اول قتیل من نسل خیر سلیل من سلالة ابراهیم الخلیل صلی الله علیک و علی أبیک اذ قال فیک: قتل الله قوما قتلوک یا بُنی ما أجرأهم علی الرحمن و علی انتهاک حرمة الرسول. علی الدنیا بعدک العفا! کأنی بک بین یدیه ماثلاً و للکافرین قائلا:

اناعلی بن الحسین بن علی

نحن و بیت الله أولی بالنبی

أطعنکم بالرمح حتی ینثنی

أضربکم بالسیف أحمی عن أبی

ضرب غلام هاشمی عربی

والله لایحکم فینا ابن الدعی

حتی قضیت نحبک ولقیت ربک. أشهد أنک أولی بالله و برسوله و أنک ابن رسوله و ابن حجته و أمینه حکم الله لک علی قاتلک مرة بن منقذ بن النعمان العبدی لعنه الله و أخزاه و من شرکه فی قتلک.

بحث در سند

این زیارت را شیخ مفید و سید مرتضی با حذف سند در قسمت زیارات عاشورا نقل کرده اند. همچنین مرحوم ابن طاووس در اقبال از ابومنصور بغدادی نقل کرده است که نقل او گذشت. اکنون به بحث های سندی و بررسی اشکال های وارده می پردازیم.4

الف. تاریخ صدور توقیع

تاریخ صدور توقیع، سه سال قبل از ولادت امام زمان(ع) است.

در جواب این اشکال می گوییم:

1. ممکن است در نوشتن تاریخ اشتباهی از نسّاخ رخ داده باشد یا در خواندن و قرائت اشتباه شده باشد و عدد شش را به اشتباه پنج خوانده باشند؛ یعنی تاریخ صدور آن 262ه‍ باشد.

2. ممکن است این زیارت، از امامین عسکریین(ع) باشد؛ چون در سند، تصریح نشده که این زیارت، از ناحیه امام عصر است و فقط تعبیر عن الناحیة المقدسة آمده است.

ب. وجود افراد مجهول در سند

در سلسلة سند این توقیع، افرادی مجهول الحال هستند که عبارتند از:

1. محمدبن احمدبن عیاش

2. ابومنصور بغدادی

3. محمدبن غالب اصفهانی

در جواب این اشکال نیز می گوییم: برخلاف اشکال سندی، در تأیید این نقل چند قرینه هست:

1. این متن، در بر دارنده برخی معارف و اخلاقیات و نکات تاریخی است که با مضامین دیگر ادعیه و زیارات و نصوص معتبر مطابقت دارد که نمی توان تنها به دلیل ضعف سندی به آسانی از آن دست کشید؛ (فتأمل). شاید این روایت، نظیر زیارت جامعه باشد که سندش از نظر فنی دچار مشکل است (محمد بن موسی نخعی، راوی آن، مجهول است)؛ ولی بزرگان ما همانند امام خمینی فرموده اند: قطعاً این متن زیارت جامعه، از امام معصوم است و آیت الله وحید خراسانی می فرماید: این لفظ، لفظ غیر معصوم نمی تواند باشد و قطعاً از امام است. ما بعضی جاها باید از چارچوب تضعیف و توثیقات نجاشی و کشی خارج شویم.

دعای افتتاح نیز همین گونه است (توقیع است)؛ ولی متن دعا به گونه ای است که از غیر معصوم صادر نمی شود؛ همین طور دعای ندبه و.... ممکن است بگوییم زیارت ناحیه نیز چنین است.

2. این بحث، بحث فقهی و کلامی نیست تا نیاز به بررسی سندی داشته باشد؛ در نتیجه قاعده تسامح در ادلة سنن ـ علی المبنا ـ مشکل ضعف سند را حل می کند و ما در این گونه بحث ها احتمال تقیه نمی دهیم.

3. این متن، تقریباً با نصوص تاریخی فریقین مطابقت دارد. امّا درباره عدد شهدا که تقریبا 80 نفر را نام برده نیز باید گفت: بله، البته بعضی از مورخین عدد شهدا را تا 103 و 113 نفر هم ذکر کرده اند؛ ولی به سبب آن اختلاف نظر و اقوال نمی توان این توقیع را کنار گذاشت؛ بلکه باید این توقیع را محور قرار بدهیم یا دست کم بگوییم عدد مذکور قولی از اقوال است.

4. کتب علمای رجال، در مقام توثیق برخی از روات، به فرازهایی از این زیارت استناد می کنند و این، نشانگر آن است که زیارت را تلقی به قبول کرده اند.

اما زیارت ناحیه معروف

مرحوم ابن المشهدی در المزار الکبیر و مرحوم ابن طاووس نیز در مصباح الزائر آن را نقل کرده اند. علامه مجلسی نیز در بحارالانوار5، آن را ذکر کرده و می فرماید: الظاهر أنها من تألیفات السید و المفید ولعله وصل إلیهما خبر فی کیفیة الصلاة فانّ الاختراع فیها غیر جائز6.

ابن طاووس تصریح کرده است که سید مرتضی، امام حسین(ع) را با این عبارات، زیارت می کرده است: زیارة بالفاظ شافیة یذکر فیها بعض مصائب یوم الطف یزار بها الحسین(ع).

البته معنای این عبارت، این نیست که الفاظ و عبارات از خودش باشد؛ زیرا برای مثال: اگر در کتاب روضة المتقین دیدیم که مجلسی اول (مولا محمد تقی) گفته است: من در مدتی که در عتبات عالیات بودم، فقط با این الفاظ زیارت می کردم (به زیارت جامعه اشاره دارد)، آیا معنایش این است که عبارات از خود او است؟

ابن طاووس می گوید: ان المرتضی کان یزور بهذه الالفاظ. علامه مجلسی نیز تعبیر به الظاهر دارد؛ ولی در مقابل مشهدی گوید: انها صدرت من الناحیة المقدسة.

بحثی دربارة کتاب المزار الکبیر

محدّث نوری در خاتمه مستدرک الوسائل7 می گوید:

کتاب المزار: قال فی البحار: کتاب کبیر فی الزیارات تألیف محمد بن المشهدی کما یظهر من تألیفات السید بن طاووس و اعتمد علیه و مدحه و سمّیناه بالمزار الکبیر و قال فی الفصل الاخر: و المزار الکبیر یعلم من کیفیة اسناده انه کتاب معتبر و قد أخذ منه السیدان ابنا طاووس کثیرا من الاخبار و الزیارات8 و قال الشیخ منتجب الدین فی الفهرست: ابو البرکات محمد بن اسماعیل المشهدی فقیه محدث ثقة. و منه یظهر انه معدود فی زمرة الفقهاء کما انه یظهر من صدر کتابه الاعتماد علی کل ما أودعه فیه و انّ ما فیه من الزیارات کلها مأثورة و ان لم یستند بعضها الیهم(ع) فی محله. قال بعد خطبته: فانی قد جمعت فی کتابی هذا من فنون الزیارات للمشاهد و ما ورد فی الترغیب فی المساجد المبارکات و الادعیه المختارات و ما یدعی به عقیب الصلوات و مایناجی به القدیم تعالی من لذیذ الدعوات فی الخلوات و ما یلجأ الیه من الادعیة عند المهمات مما اتصلت به من ثقات الروات الی السادات و حثنی الی ذلک ایضا... ؛

کتاب مزار: ]مرحوم مجلسی دربارة این کتاب[ در بحارالانوار می گوید: کتاب بزرگی است دربارة زیارات و چنان که از نوشته های سید بن طاووس به دست می آید، این کتاب از تألیفات محمد بن مشهدی است و ابن طاووس، بر این کتاب، اعتماد نموده و آن را مدح کرده است. و ما مرحوم مجلسی آن را المزار الکبیر نامیدیم. و باز مرحوم مجلسی در فصل دیگری از بحارالانوار فرموده: از وضعیت اسناد آن چنین فهمیده می شود که کتاب معتبری است و دو سید ]رضی الدین و عبدالکریم[ ابن طاووس، زیارات و روایات بسیاری از این کتاب نقل کرده اند و شیخ منتجب الدین در فهرست خود، درباره ابن مشهدی فرموده است: ابوالبرکات محمد بن اسماعیل مشهدی، فقیه، محدث و مورد وثاقت است. و از عبارات ریاض العلماء و دیگران چنین استفاده می شود که ابن مشهدی در زمرة فقها بوده است. و از مقدمه کتاب المزار الکبیر چنین استفاده می شود که تمام آنچه در کتاب خود آورده است، مورد اعتماد او است. و تمام زیارات این کتاب، از معصومین رسیده است؛ هر چند بعضی از آن ها را در جای خود، به امام معصوم، نسبت نداده است. مؤلف پس از خطبه کتاب خود چنین نوشته است: در این کتاب، زیارات مختلفی را درباره مشاهد مشرفه و نیز دربارة تشویق و ترغیب به مساجد، ادعیة برگزیده، تعقیب نمازها، مناجات با خداوند، نمونه ای از دعاهای روح بخش و دعاهایی برای امور مهم و عظیم آورده ام. این ادعیه را به سند خود از راویان شیعه که به ائمه اطهار می رسند، نقل کرده ام.

در آخر هم مرحوم نوری تکرار می کند که:

و یظهر منه أنه ـ رحمة الله ـ من اعاظم العلماء واسع الروایة، کثیر الفضل معتمد علیه کما انه یظهر مما ذکرنا من خطبة کتابه أن کل مافیه من الدعوات و الزیارات، مأثورة عنهم(ع) و منها اعمال مسجد الکوفه و الزیارات مختصة بأبی عبدالله(ع) فی الأیام المخصوصة؛ از سخنان مرحوم مجلسی چنین بر می آید که او ]مرحوم محمدبن مشهدی[ از علمای بزرگ و آگاه به روایت و صاحب فضل و مورد اعتماد است. از مقدمه خطبه مؤلف نیز چنین بر می آید که تمام آنچه در این کتاب، از مجموعه زیارات و دعاها آمده، از ائمه اطهار رسیده است؛ از جمله اعمال مسجد کوفه و زیارت هایی که به امام حسین(ع) در روزهای ویژه اختصاص دارد.

پس محمد بن المشهدی ثقه است و بحثی پیرامون او نیست و ایشان گفته است هر چه می آورم به سند و راههای موثق از امامان است. از جمله زیارت هایی که نقل کرده، همین زیارت ناحیه مقدسه است.

محورهای بحث و تحقیق

در ادامه در چهار محور بحث می کنیم: 1. آشنایی با مؤلف؛ 2. آشنایی با کتاب؛ 3. بررسی شبهات؛ 4. ذکر منابع.

1. آشنایی با مؤلف

او محمدبن جعفربن علی مشهدی حائری، معروف به ابن المشهدی است. ولادت او در سال 510 ه‍ بوده و در سال 573ه‍ کتاب مزار را به پایان رسانده و تا 594ه‍ نیز در قید حیات بوده.9

استادان مرحوم ابن مشهدی:

او از محضر بیست و هفت استاد کسب فیض کرده که همه از ثقات هستند. ابن شهر آشوب، شاذان بن جبرئیل، عبدالله بن جعفر دوریستی، ابن زهره و ورام ابن ابی فراس نخعی از جمله اساتید وی می باشند.

شاگردان ایشان: سید فخاربن معد موسوی (راوی صحیفه سجادیه) و ابن نما ( استاد محقق حلی).

از امتیازات ابن مشهدی این است که طریقش به مفید، خیلی کوتاه است. او با سه واسطه و گاه با دو واسطه و بعضاً با یک واسطه به شیخ مفید می رسد. عمده طریق وی، ابن منصور نقاش موصلی از ]الشریف النقیب[ محمدی است. گاهی نیز از شاذان بن جبرئیل از محمدبن موسی بن جعفر دوریستی از جعفر بن محمد دوریستی نقل می کند. گاهی به جای شاذان، عدل بن دوریستی است.

ایشان طریق دیگری نیز دارد که عبارت است از: محمد طبری، حسن بن محمد و ابو جعفر.

مرحوم ابن مشهدی، از همان ابتدا به تحصیل پرداخت و در کمتر از 20 سالگی دروس عالیه را آغاز کرد. کتاب مقنعه را نزد استادش، ابن منصور نقاش خواند.

از مطالب فوق نتیجه می گیریم وی یک شخصیت معمولی نیست؛ به ویژه با توجه به اظهار نظر بزرگان ما دربارة شخصیت ایشان.10

اینک نمونه ای از کلمات بزرگان:

شهید اول (متوفای 786ق) : الشیخ الامام السعید.11

شیخ حرعاملی: کان فاضلا محدثا صدوق.12

مرحوم نوری: الشیخ الجلیل السعید المتبحر مؤلف المزار المشهور... الذی اعتمد علیه اصحابنا الابرار13؛ یظهر منه أنه من اعاظم العلماء واسعة الروایة کثیر الفضل معتمد علیه.14

مرحوم شیخ عباس قمی15: الشیخ الجلیل السعید المتبحر عظیم المنزلة والمقدار.

سید محسن امین (1371ه‍ ): شیخ جلیل متبحر محدّث صدوق.16

مرحوم مدرس: از کبار محدثین امامیه است؛ بسیار جلیل القدر و عظیم المنزلة است.17

آقا بزرگ تهرانی: عالم جلیل واسع الروایه.18

استاد ما آیت الله وحید خراسانی در درس اصول به مناسبت بحث نهی در عبادت موجب فساد و بطلان عبادت می شود یا خیر فرمود: اعتماد نا علی المزار المشهدی نتیجة لاعتماد السید عبد الکریم ( ابن طاووس) و ولده علیه19.

علامه مجلسی: المزار الکبیر، یعلم من کیفیة أسناده انه کتاب معتبر و قد اخذ منه السیدان ابنا طاووس کثیراً من الأخبار و الروایات.20 از چگونگی سندهای آن چنین استفاده می شود که کتابی است معتبر و دو فرزند طاووس ]سیدرضی الدین و سید عبدالکریم[ روایات زیادی از این کتاب نقل کرده اند.

2. آشنایی با کتاب

این کتاب، ظاهراً تلقی به قبول شده است؛ زیرا تا پیش از مرحوم آیت الله خویی کسی در اعتبار آن کتاب تشکیک نکرده بود. سید رضی الدین ابن طاووس و سید عبد الکریم بن طاووس بر این کتاب اعتماد کرده اند.

علامه مجلسی در مقدمه تحفة الزائر21 می گوید:

به نظر قاصر رسیده که با وجود زیارات منقوله از ائمه به زیارات مؤلَّف ] یعنی زیارات غیر مأثوره[ علما احتیاجی نیست. این مؤلف ] ابن مشهدی[ خواست که رساله ای تألیف کند که مأثور باشد بر ذکر زیارات و ادعیه و آدابی که به اسانید معتبره از ائمه دین منقول گردیده است.

یعنی مرحوم علامه مجلسی قبول دارد که این کتاب مأثور است.

در بحارالانوار فرمود:

المزار الکبیر یعلم من کیفیة اسناده انه کتاب معتبر و قد اخذ منه السیدان ابنا طاووس کثیرا من الاخبار و الروایات.22

مرحوم نوری:

اعتمد علیه اصحابنا الابرار... یظهر من صدر کتابه الاعتماد علی کل ما اودعه فیه أن ما فیه من الزیارات کلها مأثوره و ان لم یستند بعضها علیهم فی محله23؛

اصحاب ما بر این کتاب اعتماد کرده... و از مقدمه و ابتدای کتاب چنین بر می آید که تمام زیاراتی که در کتاب خود آورده، از معصومین رسیده است، هر چند بعضی از آن را به معصومین نسبت نداده است.

مرحوم امین: اعتمد علیه الاصحاب.24

مرحوم شیخ عباس قمی: اعتمد علیه ] المزار الکبیر[ علمائنا الابرار، الملقب بالمزار الکبیر فی بحارالانوار.25

مرحوم مدرس: کتاب مزار محل اعتماد أکابر است.26

مرحوم آیت الله میلانی: و نجد فی زیارة الامام المهدی وصفا دقیقا لما جری علی جده الحسین.27

در زیارت حضرت مهدی(عج) توصیف دقیقی از وقایعی که بر جدش، امام حسین(ع) گذشته است می یابیم.

گویی صدور زیارت از امام(ع) را مسلم دانسته است.

نظر علامه مجلسی در باره زیارت ناحیه

علامه مجلسی28 می فرماید:

و الظاهر ان هذه الزیارة من مؤلفات السید والمفید( و لعله وصل الیهما خبر فی کیفیة الصلاة فان الاختراع فیها غیر جائز.

به نظر ما اگر مقصود علامه مجلسی این باشد که این زیارت، انشا و ابداع این دو بزرگوار است، صحیح نیست؛ چون خود مؤلف می گوید: این ها مأثور است. مؤلف، در سال 574ق این کتاب را نوشته است و خودش می گوید:

زیارة اخری یختص بالحسین(ع) و هی مرویة باسانید و هی اول زیارة زار بها المرتضی علم الهدی.

شاید منشأ اشتباه، همین عبارت باشد که گمان کرده از تألیفات سید مرتضی است؛ ولی این، همانند عبارت مجلسی اول است که گفته است: من در مدتی که در عراق بودم، فقط زیارت جامعه می خواندم. این دلیل نمی شود که زیارت جامعه، تألیف مرحوم مجلسی اول باشد.

سید بن طاووس می گوید:

فی زیارات ابی عبدالله الحسین(ع) زیارة بالفاظ شافیه یذکر فیها بعض مصائب یوم الطف یزار بها الحسین زاره بها المرتضی علم الهدی. مشتمل علی آداب و کیفیات و الصلوة؛29

در زیارات امام حسین(ع)، زیارتی است که با عبارات روشن، مصیبت های روز عاشورا را بازگو می کند و امام حسین را با این متن، زیارت می کنند. سید مرتضی علم الهدی نیز امام حسین را با این زیارتنامه زیارت کرد. و در برگیرنده آداب و روش زیارت و نماز زیارت است.

البته معنای این عبارت ابن طاووس این نیست که متن زیارت نیز از سید مرتضی باشد

• قبلی
• بعدی